شکوه معماری شرقی

معماری فاطمیان

در سده های دهم تا بیستم ناحیه ای شامل الجزیره، تونس، سیسیل، سوریه و مصر کنونی زیر سلطه خلافت فاطمیان قرار گرفتند. که از توجه آن ها به ساخت و ساز و طراحی، عصری نو در هنرهای زینتی و ضرورت ایجاد زبان مشترک معماری به جریان افتاد. قاهره، شهر هزارمنار، به مرکز فرهنگی جهان اسلام تبدیل شد.
مسجد بزرگ الحکیم حیاطی بزرگ دارد که چهار شبستان آن را فرا گرفته اند. مسجد الاقمار و مسجد الصالح طلائع نمونه هایی از نخستین مساجد گوچک تاریخی هستند که برای دسترسی محلات به مساجد ساخته شدند. اما همچنان بسیار آراسته اند.
فاطمیان همچنین دست به ساخت آرامگاه های بسیار مجلل و پرتکلف، مانند آرامگاه ممتایک در پشت دیوار قاهره زدند.

رمانسک

وقتی معماری اسلامی و بیزانسی در حال شکوفایی بود. معماری اروپای غربی که زمانی درون امپراطوری رم قرار داشت. رو به تنزل نهاده بود. این چنین بود تا زمانی که پاپ لئوی سوم بر سر شارلمانی تاج نهاد و او امپراطوری مقدس روم را در 800 میلادی پایه گذاری کرد.
از این تاریخ به بعد فصلی تازه در تاریخ معماری اروپا گشوده شد. شارلمانی مصمم به متحد ساختن امپراطوری و معتبر کردن سلطنتش، ساخت کلیساهایی با الگوی کلیساهای قدیم روم را آغاز کرد.
حال ترکیبی بود از معماری سنتی رومی، بیزانسی، کارولنژی، اتونی و آلمانی. این کلیساها به طور کلی با کیفیت بسیار بالای ساخت با نقشه های چلیپا شکل و راهرو های جانبی و برج هایی بلند بر سر ناو و بازوهای کلیسا ساخته می شدند.
سقف را طاق آهنگ ها بالا نگه می داشتند. دیوارها ستبر بودند. قوس ها معمولا نیم دایره و پنجره ها کوچک و کم. هر چه معماری رمانسک (Romanesque) در ایتالیا، آلمان، اسکاندیناوی و انگلستان بیشتر گسترده شد، بر حسب ویژگی های بومی هر منطقه، بر تنوع آن افزود.

کلیساهای رمانسک ایتالیا

شیوه رمانسک، بر خلاف اصالت رومی اش، در جنوب آلپ مسیر دیگری خاص خود می پیمود که بخشی از آن به سبب استقلال سیاسی ایتالیا بود.
کلیساهای رمانسک ایتالیا عمدتا نقشه ای شبیه باسیلیکا دارند. اما در لومباردی به ویژه، کلیساها ظاهر مجلل تری دارند. مرمر رنگارنگ توسکان در پیزا و فلورانس بسیار به کار برد که بر خلاف تمام کلیساهای رمانسک در هر جای دیگر، در این بناها نماهای بسیار متنوع و زیبایی ایجاد کرده است.
مثلا کلیسای سن مینیاتو ال مونته (San Miniato al Monte) که در سده دوازدهم در فلورانس ساخته شد. سبکی کلاسیک و فاخر با گذرگاه های قوس دار تاریک و بی روزن و سردری مرمرین دارد.
همچنین تعمیدگاه سن جوانی که در فلورانس ساخته شد. هشت ضلعی است و با مرمر سبز و سفید بسیار ماهرانه آراسته شده است. ساخت ساختمان های ملهم معماری کلاسیک در میدان دوموی شهر پیزا، در سال 1153 آغاز شد.
از جمله تعمیدگاه آن که سبکی میانه رمانس و گوتیک دارد. کلیسای جامع یا دومو که نمایی از مرمر ابلق روشن و قوس هایی ظریف دارد و از همه مشهورتر، برج ناقوس کج آن نیز که گرد آن حلقه ای از ایوان های قوس دار تعبیه شده است.

شیوه کارولنژی

احیای هنری که امپراطوری شارلمانی الهان بخش آن بود. بعد ها به نوزایی (رنسانس) کارولنژی (Carolingian) معروف شد. معماری کارولنژی در حالی که تلاشی آگاهانه برای تقلید از دستاوردهای معماری رومی بود و از شیوه های معماری بیزانسی و مسیحی نیز بسیار وام می گرفت. ایده هایی تازه هم ارائه می داد.
کلیساهای کارولنژی مانند نخستین کلیساهای رم اغلب ساختاری شبیه باسیلیکا و معمولا ابتکار جبهه غربی کلیسا (Westwork) یعنی ورودی مجلل غربی را، در خود داشتند.
نمازخانه پالاتین در آخن نمونه خوبی است که با الهام از کلیسای هشت ضلعی بیزانسی سن ویتاله در راونا متعلق به سده ششم ساخته شده است و نیز جبهه غربی بسیار بزرگی دارد.
شارلمانی این کلیسا را همراه با کاخ خود دایر کرد و معماران ایتالیایی آن را ساختند. نقشه بنا که با دو قوس هشت ضلعی و محرابی چهارگوش بابالاخانه ای مدور احاطه شد. در ابتدا بر مبنای دو باسیلیکا در کنار هم طراحی شده بود. معمار آن اودوی متزی احتمالا از ساکنان سرزمین های شمال الپ و دارای اصالتی ارمنی بودست.

شیوه اتونی

شیوه معماری اتونی (Ottonian Style) طی دوره سلطنت اتوی کبیر در امپراطوری مقدس رم توسعه یافت. به دنبال شیوه کارولنژی این نوع معماری نیز در آلمان آغاز شد و در فاصله نیم سده یازدهم رایج بود.
مانند معماری کارولنژی این شیوه نیز ادامه رمانسک در ابعاد بزرگ تر است.در کنار دیگر ویژگی های این نوع معماری از نقشه باسیلیکاهای رومی دو سر با دو محراب در هر دو سو پیروی می کرد.
معماران اتونی جبهه غربی بزرگ به شیوه معماری کارولنژی و سرداب های بیرونی کلیسا را حفظ کردند. اما معماری شان کلا ساده تر، سازمندتر و در ابعاد بزرگ تر بود.
یکی از مهم ترین نمونه های این شیوه معماری را می توان در کلیسای سنت میشایل واقع در هیلدسهایم آلمان دید. با دو سرداب و دو محراب و دو بازو تعبیه شده در نظام هندسی.
معماری اتونی ستون های سنگین و طاق نماهای بالای پنجره ها را نیز توسعه داد. در عین سادگی و ظرافت، تناسب هندسی و دقت ریاضی بسیاری در معماری اتونی به کار می رفت.

طاق ها یا سقف های قوس دار

سقف های قوس دار سنگی یا طاق ها از زمان های دور عناصر بنیادین معماری بوده اند. طاق ها در ساختن فضا های فراخ و پل زدن در فواصل طولانی، برای معماران، تنها راه حل بوده اند.
طاق در ساده ترین حالت نوعی قوس است و ساده ترین شکل آن طاق آهنگ نیم دایره ای است. نخستین نمونه های طاق آهنگ در معماری سومری، مصری و رومی مشاهده می شود.

همچنین طاق گهواره ای از طاق های معروف ایرانی است. از نمونه های معروف آن بنای طاق کسری است که سقف طاق تا کف بنا 30 متر ارتفاع داشته است.
پیش از اسلام، طاق های گهواره ای ایران بیضی شکل و پس از اسلام جناغی ساخته می شدند. رومیان استفاده از چارطاقی یا طاق تاژ را مرسوم کردند که در آن دو طاق آهنگ به هم تلاقی می کنند. پیشرفت معماری رمانسک توسعه طاق ها را در تناسبات و ارتفاعات مختلف ممکن ساخت. اما مهم ترین دستاورد آن طاق های تویزه دار گوتیک بود. برخی از این طاق ها که جنبه تزئینی داشته و بسیار پیچیده اند، در اروپای سده های میانه ساخته شده اند.

صومعه کلونی

صومعه کلونی (Cluniac) 250 سال پیش از احداثش در 910 میلادی به یکی از مهم ترین صومعه ها در اروپا تبدیل شد. هزاران صومعه و کلیسا از آلمان تا فرانسه و اغلب در امتداد مسیرهای زیارتی مشهور سده دوازدهم، با الهام از معماری رمانسک آن شناخته شدند.
در میان تمام آن ها کلیسای سن سرنان در تولوز فرانسه است که در مسیر زیارتی سانتیاگو د کمپوستلا در اسپانیا قرار گرفته است. این کلیسا که از آجر نارنجی و در نقشه ای چلیپا شکل ساخته شده دارای ناوی با طاق آهنگ، قوس هایی اریب و متقاطع و برج ناقوسی هشت ضلعی به ارتفاع 65 متر است.
باسیلکا با 115 متر طول و 21 متر ارتفاع فضایی آرام و فراخ ایجاد می کند. وجود نه نمازخانه در بازوها و محراب کلیسا به زیارت کنندگان امکان می دهد تا به یادبودهای مقدسشان ادای احترام کنند.
آنچه بیشتر مسیر نبود؛ عمدتا آن را دور از چشم دیگران در سرداب ها نگهداری می کردند. کلیسای سانتیگو دکمپوستلا که در فاصله سال های 1075 تا 1122 ساخته شد، بیشتر از سنگ گرانیت است و نه نمازخانه و فضایی فراخ برای طواف دارد.

قلعه های قرون وسطایی

قلعه های قرون وسطایی ابتدا تنها برای زندگی اشراف و بزرگان و حاکمان و خانواده شان ساخته می شدند. اما کم کم دژهایی مستحکم در برابر نفوذ بیگانگان و مقر فرمانروایی حاکمان و اداره امور هم بودند.
باروی قلعه ها دیوارهای ضخیم و بلند، درهای ورودی امنیتی، پایه های سنگی، برج های استوانه ای و درزهای پیکان داشت. برای ایستادگی در شرایط محاصره، وجود منبع دسترسی به آب پاک و تازه ضروری بود.
پس از سقوط امپراطوری کارولنژی در سده های نهم و دهم میلادی ساخت قلعه در سراسر اروپا و خاورمیانه گسترش یافت. یکی از بهترین نمونه های قلعه بازمانده از آن دوران دژ شهسواران در سوریه است.
به دنبال استیلای دوک نرماندی، ویلیام، بر انگلستان در 1066، او دست به کار ساخت قلعه برای تسلط بر مردم انگلوساکسون شد؛ چرا که از طبقه اشراف نرماندی بسیار بیشتر بودند.
بیشتر این قلعه ها ابتدا از سنگ، خاک و تیرچوبی ساخته شدند و بعدها با سنگ بازسازی شدند. بین سال های 1066 تا 1087، ویلیام سی و شش قلعه ساخت که قلعه داور (Dover) برج لندن (Tower of London) و قلعه وینزور (Windsor) از آن جمله اند.

مورها در اسپانیا

استیلای مورها (مسلمانان اسپانیا) بر شبه جزیره ایبری از 711 میلادی مفهوم تازه ای از هنر و معماری را برای ناحیه ای که بیشتر با سنت های معماری مسیحی عجین بود. به ارمغان آورد.
تا هشت سده پیش از آن، مساجد، قلعه ها و خانه ها با ترکیبی از معماری مسیحی و اسلامی ساخته می شدند. هر چند این سنت در برخی نقاط بیش از برخی نقاط دیگر ادامه یافت.
مثلا باز پس گیری زود هنگام بارسلونا به دست مسیحیان آنقدر به سرعت انجام شد که مورها مجال ساخت و ساز در آن را نیافتند. اما حضور طولانی مدت آن ها در کاستیل شرقی و آراگون میراث بسیار زیبایی به جا گذاشت که از جمله آن کاخ الجعفریه یا دارالاسرار در ساراگوسا است.
در اندونزی جایی که مسلمانان بیش از 800 سال در آن حضور داشتند. معماری مورها بیشتر به چشم می خورد. شهر قرطبه در زمان فرمانروایی شاهزاده سوری، عبدالرحمان، به شهری بسیار پر رونق تبدیل شد. در مرکز این شهر مسجد جامع قرار دارد. قوس های دو طبقه نعل اسبی این مسجد با سنگ های سفید و قرمز بر 856 ستون عقیق و یشم و ممر و گرانیت استوار شده و 19 راهرو ایجاد کرده است.

کاخ الحمرا

قلعه الحمرا یا قلعه سرخ در شهر گرانادا در اسپانیا، قلعه، مسجد و بارویی نظامی است که از تیر چوبی و سنگ، برای آخرین امیران مسلمان اسپانیا و دودمان نصریان ساخته شده است.
بیشتر بناهای به جا مانده از این دودمان در زمان حکمرانی محمد پنجم در فاصله سال های 1333 تا 1391 میلادی ساخته شده است. شاعران مور این بنا را رشته مرواریدی در میان زمرد توصیف کرده اند که به رنگ سفید آن در میان انبوه درختان پیرامونش اشاره دارد.
حیاط و آبنمای شیران، یکی از بخش های کاخ، دارای چشمه آبی درون حوضی از مرمر سفید است که اطراف آن را دوازده مجسمه شیر سفید مرمرین فرا گرفته اند. حیاط با قوس هایی نعل اسبی احاطه شده است.
آب از این سرچشمه به چهار جهت اصلی فرستاده می شده است. طراحی این بنا لطف و روشنایی، تقارن و سازواری را پیش چشم می آورد. تزئینات آن با اشکال هندسی، گل و گیاه و خوش نویسی همراه است.
حیاط مرتل یا مورد با استخری طولانی در مرکز و قوس ها و ستون های منظم در مقابلش به تالار سفیران می رسد که طاق چوبی زیبایی سقف آن مشهور است.